So'z va (jinoiy) ish. O'zbekistonda blogerlarni tez‑tez qamoqqa olishni boshlashdi

Qaxraton yanvar

Bloger Orifxo'jayevning muammolari 2021-yilning yozida boshlandi. Shundan so'ng u O'zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi ilmiy xodimi Abror Muxtor Aliy ismli Imom bilan ochiq janjallashdi. Aliy ham, Orifxo'jayev kabi, ijtimoiy tarmoqlarini faol ravishda yuritadi.

Toshkentning masjidlaridan birida ikki blogger o'rtasida og'zaki gap talashish guvohlarining so'zlariga ko'ra, Orifxo’jayevning o'z raqibni "ikkiyuzlamachi"deb atagani bilan yakunlangan. Janjaldan ikki kun o'tgach, Imomni hafa qilganni bezorilikda ayblab, 15 kunga hibsga olishgan. Ushbu muddat oxirida unga qarshi jinoiy ish qo'zg'atildi: noma'lum ekspertlar uning ekstremistik nashrlarida "jamiyatda vahima uyg’otish"ga qodir postlar topdilar.

Huquq himoyachilarining fikriga ko'ra, Orifxo'jayevning "imonlilarning boshqa din vakillarini bayramlari bilan tabriklashlari to'g'rimi" — deya, bu mavzuda fikr yuritishi ko'p millatli Toshkent uchun juda bezarar ekanligi, musulmonlar tez-tez Qurbon Hayit bayramida qo'shnilariga osh olib chiqishadi va Pasxa bayramida javoban kulich va bo'yalgan tuxumlar olishlari haqidagi fikrlari huquqni muhofaza qilish organlari vakillari e'tiborini tortdi. Natijada, Orifxo'jayevning ishi olti oydan uzoqqa cho'zildi va ko'pchilik uchun kutilmagan tarzda yakunlandi — bloger jinoyat kodeksining 244-1 moddasida ko'zda tutilgan uzog'i bilan sakkiz yildan yetti yarim yilga hukm qilindi.

Yanvar oyida Toshkentda bloger ustidan yana bir olamshumul jarayon yakunlandi — hukumatni ochiq tanqid qilishi bilan mashhur Miraziz Bazarov sudlanuvchilarning skameykasida bo'lib, jinoyat kodeksidan besoqolbozlikni chiqarib tashlashga chaqirgan. 2021-yilning Mart oyida bir necha noma'lum kishilar Bazarovni, shu jumladan beysbol chillagi bilan kaltaklashgan. 

Hodisa tarixi quyidagicha: Bazarov LGBT jamoasining vakillarini Toshkentning markazida yig'ishga chaqirdi (aslida, u yerda anime va key pop muxlislari to'planishgan). Uchrashuv LGBTning radikal muxoliflari e'tiborini tortdi. Guruhlar o'rtasida to'qnashuvlar yuz berdi, bir necha kishi jarohatlandi. Shu kuni kechqurun Bazarovga hujum uyushtirildi.

Jamiyat ikkiga bo'lindi: ko'pchilik blogerlarga hujum qilganlarni topish va jazolashni talab qildi, boshqalari esa, aksincha, qurollangan o'zbekistonliklarni ochiq qo'llab-quvvatladi. Misol uchun, yuqorida aytib o'tilgan Abror Muxtor Aliy "Bazarovni kaltaklagan erkaklarning qo'llarini o'pish kerak", deb yozgan.

Huquqni muhofaza qilish organlari vakillari esa tajovuzkorlarni qidirishda ishtirok ham etmadilar, ammo Bazarov ustidan internetda g'arazni ko'zlab, tuhmat qilganligi uchun ish qo'zg'atildi. Keyinchalik uning ishiga yana uchta epizod qo'shildi. Advokat Sergey Mayorov tushuntirganidek, Bazarov uchta blogerni hukumatni qo'llab-quvvatlashda va DXXga ishlashda aybladi. Ular sudga tuhmat haqidagi arizalar bilan murojaat qilib, maxsus xizmatlarning to'la vaqtli yoki mustaqil xodimlari emasligi haqida rasmiy ma'lumotnomalarni taqdim etdilar. Arizachilarning biri xuddi shu Abror Muxtor Aliy edi.

Natijada, sud Bazarovni uch yilga ozodlikdan mahrum qildi. Aslida, bloger uy qamog'iga olinib, internetdan foydalanish va psixolog tariqasida maslahatlar berish taqiqlandi  — bu uning asosiy daromad manbai edi.

"Samarqand darakchisi" gazetasi muharriri Anastasiya Pavlenko, ayblovlarning soni bir necha omillarga ta'sir ko'rsatadi, deb hisoblaydi. Avvalo, blogerlarning o'zlari "past huquqiy madaniyat va ijtimoiy mas'uliyat" masalasi. Jurnalistning so'zlariga ko'ra, ular kamdan — kam hollarda "xalqaro va O'zbekiston qonunchiligida qabul qilingan standartlar" ga amal qilishadi, misol uchun, jinoyatlarda gumon qilinayotgan yoki zo'ravonlik qurbonini anonim qolish huquqini e'tiborsiz qoldirib, voyaga yetmaganlarning shaxslarini ko'rsatishlari mumkin. "Fuqarolarning shaxsiy hayoti tushunchasi haqida barqaror bilim yo'q. Aytgancha, qonunchilikda ham bu masala noaniq qoladi", — deydi jurnalist.

Ikkinchidan, Pavlenko aytadiki, sudlar axborotlashtirish va jurnalistlarning huquqlari masalalarida bilimga ega emas. "Sudlar hukumat organlaridan to'liq mustaqil emas, ular juda ko'p gapirishadi, ammo hali ham eski tos, eski hammom. Uchinchidan, qoida tariqasida, bloger yoki jurnalistga "tuhmat", "yolg'on ma'lumotlarni tarqatish" moddasini osib qo’yishadi, ammo tergov oldi tekshiruv juda qoniqarsiz, protsessual qonunchilikni buzish bilan o'tkaziladi", — deya xulosa qiladi Pavlenko.

Qonundagi imom

Orifxo'jayev va Bazarovning ishlari butunlay boshqacha, ammo ularga chiqarilgan ayblov hukmi bir xil va jarayonda imom-bloger ishtirok etishi bu ishlarni birlashtiradi. Shuning uchun imomning shaxsini batafsil ko'rib chiqish lozim. 

2018-yil oxirida Abror Muxtor Aliy Facebook’dagi raqibi — musiqachi Dilnur Kamilovni "erkakcha gap"ga taklif qildi. Uchrashuv Toshkent bozorlaridan birida bo'lib o'tdi. Komilovning so'zlariga ko'ra, imom darhol uni urishga tushdi. Uni yerga yotqizib, tepib, qonga botgan raqibi butunlay qarshilik ko'rsatmay qolganida to'xtadi. Shundan so'ng Komilov Muxtor Aliyni telefon orqali "ishni bosdi-bosdi" qilish kerak bo'lgan odam bilan kelishib olib, ketganini eshitdi. San’atkor o'zga-o'zi tez yordam chaqirdi, unda miya chayqalishi, burni sinishi, ko'z jarohati, va boshqa ko'plab jarohatlar olgani tashxislandi.

Komilov kasalxonada besh kun o'tkazdi. U ichki ishlar vazirligiga murojaat qildi, masala hatto sudda ham ko'rib chiqildi. Biroq, oxir-oqibat, tomonlar yarashishdi va imom "qonunlarga rioya qilinadigan davlatda sodir etilgan noqonuniy xatti-harakatlari uchun kechirim so'radi".

Muxtor Aliy, gapirishiga qaraganda, zo'ravonlik tarafdori. 2021-yilning aprel radioda "ayollarni qanday qilib to'g'ri urish kerak" mavzusida ma'ruza qildi. Voiz ayollarini profilaktika maqsadida yoki tarbiyalash uchun erlari tomonidan kaltaklanishni yoqtirishlarini ta'kidladi. Bundan tashqari, ular dugonalari oldida shunday erlari borligini maqtanishlari haqida aytdi. Ma'ruzada Islom sivilizatsiyasi markazi ilmiy xodimi to'g'ri tajovuzning "retsepti" ni keltirdi. "Ayol kishini hech qayerini sindirmasdan, ko’kartirmasdan, og’ritmasdan urish kerak", — deya tushuntiradi bloger, tinglovchilariga.

Ushbu epizod Abror Muxtor Aliyga qarshi tanqidlarga sabab bo'ldi. Hatto YouTube kanalidan videoni o'chirib tashlashga tog'ri keldi. Faqat, rasmiy organlar imomning so'zlariga e'tibor bermadilar. Boshqa toshkentlik bloger Nikita Makarenko ushbu epizod haqida yozganidek, "ishning qonuniy tarafi  haqida gapirmasang ham bo’ladi — bizda bunday kimsalar hukm qilinmaydi-aksincha, ularga "yashil chiroq"beriladi.

O'zbekiston ommaviy axborot vositalari xabariga ko'ra, Muxtor Aliy uyda zo'ravonlik qilmoqda. 2018-yilda 21 yoshli homilador rafiqasini kaltaklab, uni ko'chaga olib chiqqan. Shundan so'ng abyuzer Toshkent "Minor" masjidining Imom-xatibi lavozimini yo'qotdi. Biroq, jinoyat yoki ma'muriy ish haqida hech qanday gap bo'lgani yo'q. Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, u huquqni muhofaza qilish organlarida "yaxshi aloqalar" ga ega va blogerlar bu "hamkasbi" bilan janjal qilmagani yaxshi.

Himoyasiz hujum

O'zbekistonda blogerni har kim xafa qilishi mumkin. "Samarqand haqiqati"ning muharriri Pavlenko vaziyatni, mamlakatda jurnalistik faoliyatni himoya qilish to'g'risidagi qonunni qo'llash mexanizmi yo'q, ya'ni muxbir yoki bloger uni ta'qib qilishi, cheksiz tortishuv boshlashi va unga hech narsa tahdid qilmasligi mumkinligi bilan tushuntiradi.

Biroq, O'zbekistonda fuqarolarning so'z erkinligi bo'yicha konstitutsiyaviy huquqlariga rioya etilishini nazorat qilish vazifasini o'z zimmasiga olgan tashkilotlar mavjud. Misol uchun, prezident huzuridagi axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi (AOKA) buni asosiy vazifalar qatoriga olgan. Biroq, ba'zi sabablarga ko'ra, agentlik blogerlar ustidan jarayonlarga aralashishni istamaydi.

"AOKAni Komil Allamjonov boshqarganida jurnalistlar uning himoyasiga tayanishi mumkin edi. Ommaviy axborot vositalari vakillarining murojaatlari ushbu tashkilot tomonidan eshitilganining ko'plab misollari mavjud bo'lsa-da, Ayni vaqtda ushbu davlat tuzilmasi bu funksiyadan chetlashishdi, o'ylaymanki, tashkilotning pozitsiyasida "jurnalistlar va blogerlarni ularning faoliyatida himoya qilish" aniq vazifasi yo'q bo'lgani uchun. Agentlik mamlakatda axborot makonini rivojlantirishning huquqiy bazasini ishlab chiqmoqda, davlat organlari va ommaviy axborot vositalari o'rtasidagi o'zaro hamkorlik usullarini joriy etadi, biroq jurnalistlar o'zlarini o'zlari himoya qilishi kerak. Garchi, albatta, shu sudda ham AOKA vakillari kasb va qonunchilikni buzish o'rtasidagi chegarani aniq belgilashlari mumkin edi", — deydi Pavlenko Mediazonaga. 

"Bloger" tushunchasi 2014-yilda O'zbekiston qonunchiligida paydo bo'ldi, u "axborotlashtirish to'g'risida"gi mavjud qonunga qo'shildi va jurnalistning fikricha, bulaniq ta'riflangan. "Bloger" tushunchasi ostida yuz yoki o'n ming obunachilarga ega bo'lgan deyarli har qanday faol tarmoq foydalanuvchisi tushuniladi. Ayni vaqtda hatto "do'stlar uchun" shaxsiy kontenti "kerakli ko'zlar" tomonidan ko'rilsa, ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan ma'lumot sifatida baholanishi mumkin. Va bu noto'g'ri", — deydi Pavlenko.

Lekin mamlakatda blogerlarni moddiy qo'llab-quvvatlashga tayyor bo'lganlar bor. Samarqand viloyati hokimi Erkinjon Turdimov ko'p yillardan buyon korruptsion mansabdor shaxslar va nohaq biznesmenlar haqida tanqidiy materiallarni taqdim etganlari uchun blogerlarni mukofotlashini ma'lum qildi. Biroq, faqat tekshiruv vaqtida ma'lumot tasdiqlansagina, mukofot o'z qahramonni topishi haqida gapirdi. Shu bilan birga, hech kim, aksincha, bloger tuhmatchi bo'lib qolmasligiga kafolat bermaydi.

Haqorat va jazo

Taxminan 10 yil avval, Islom Karimov hukumati davrida hatto xususiy gazetalar ham davlat nazorati ostida bo'lgan. Bu shuni anglatadiki, kechki vaqt, navbatdagi sonni nashrga topshirishdan oldin, taniqsiz bir galstuk taqqan kishi, kostyumda kelardi. U materiallarni diagonal bo'ylab o'qib chiqardi. "Senzor" prezidentning fotosuratlariga katta e'tibor qaratardi, chunki Karimovning pressada chop etish uchun ruxsat berilgan faqat besh yoki oltita portreti bor edi. Yoritish taqiqlangan mavzularining norasmiy ro'yxati ham mavjud edi. Misol uchun, valyuta qora bozori haqida yozish mumkin emas edi, chunki hukumat bu hodisaga e'tibor qaratishni istamas edi.

Mediazona muxbiri Pavlenkodan so'radi, hozir-chi, jurnalistlar uchun "taqiqlangan" mavzular bormi? "Hukumat tomonidan hech qanday tavsiyalar yo'q, lekin mavjud hukumatni ochiq tanqid qilishga imkon bermaydigan mentalitet, jamoaviy an'analar mavjud", — deydi u. — Jurnalistik faoliyatimning boshida menga mahalliy metrlar maslahat berishdi: "paxta bilan ham kesish mumkin". Ya'ni, bolta bilan chopib emas, balki xafa qilmasdan, hech kimga zarar bermasdan tanqid qilish mumkin, chunki ertaga ular bilan bir dasturxon atrofida o'tiramiz, qaytar dunyo va boshqalar. Natijada, ko'pchilik "paxta bilan kesmoqda", hukumat allaqachon tanqid qilgan narsalarni muhokama qilishmoqda".

Biroq, jurnalistlar va bloggerlar, ayniqsa, davlat rahbarlarini tanqid qilishda ehtiyot bo'lishlari kerak — bu sobiq yoki amaldagisi bo'lsin. Shavkat Mirziyoyev 2021-yil mart oyida O'zbekiston Respublikasi prezidentiga tajovuz to'g'risida jinoyat kodeksining moddasiga o'zgartirishlar kiritish to'g'risidagi qonunni imzoladi. Agar bundan oldin ro'yxatdan o'tgan ommaviy axborot vositalarida rahbarlarni haqorat qilish uchun jinoiy javobgarlik nazarda tutilgan bo'lsa, endi esa internetda yozilgan hamma narsa hisoblanadi. Bunday jinoyat uchun maksimal jazo 5 yil qamoq jazosidir. 

Va mana, 2022-yil 3-fevral kuni yangilangan modda bo'yicha hukm chiqarildi. Xorazmlik blogger Sobirjon Boboniyozovga koloniyada uch yil berildi. Sud qaroriga ko'ra, u bir necha bor O'zbekistonning birinchi va ikkinchi prezidentlarining imidjini haqoratlovchi videolavhalarni chop etgan. Shu bilan birga, ba'zida bloger mast holda, postlar yozgan. Lekin bu holat uni javobgarlikdan ozod etmaydi.

Qonunchilikda "haqorat" va "tanqid"o'rtasida aniq chegara yo'q. Shunday qilib, "xavfli nashrlar" va ularning mualliflari taqdiri turli omillarga bog'liq bo'ladi: ayblovlarni baholash, davlat ekspertlarining fikri, sudyalarning talqini, shuningdek, daxlsiz imomlar va Anastasiya Pavlenko aytib o'tgan "to'g'ri ko'zlar"ga. 

Tarijma: Aziza Djurayeva